Il-berria Garralda'tar Federiko jauna eta Sarasaitzu'ko euskara

EUSKAL-ESNALEA'ren irakurleak, guztiak ezpadira geienak, oartuak zitezken Garralda'tar jaun unek egiten zituen lan ederren.
Damurik, bakan baizik etzituen ematen aren euskar-lanak, baño egiten zituenak EUSKAL-ESNALEA'tik argitaratzen zituen.
Jaun unen ilberriak biozmindu nau. Ez nakien eri zagonik. Leenean uste nuen zendu zena bere aita zela, Garralda'tar Ziriako jauna, au ere euskar-idazlea; baño ageriago unen euskar-lanik bat baizik ez dut ikusi eta ura neri zuzendurik argitaratzeko; baño nik aldi on baten begira egonik, zokoan utzia, ta an dago.
Il dena gizon ona eta zintzoa, langilea, buru argiduna, abere-sendakin buru onekoa eta ikasia. Baño ni bea nagon aldetik ikusten badugu zendu dena, oartu gaitezke jaun ori dugula edo ginuela Sarasaitzu'ko euskar-idazle bakar edo oberena.
Euskaldun garbia, Sarasaitzu'ko euskara errotik zakiena eta biotzetik zerabilena ain ederki, nola bere azken-lanean agertu zitzaigun. EUSKAL-ESNALEA'ren irakurleak oroitzen ezpadira, aski dute berriz ikustea 1925'ko Otsaila'ko zenbakia.
Nik uste ura izan zela aren azken-lana, eta etzen bere burutik ateraia baizik eta prantzesetik euskaratua.
Lan aren gaia Abelgorriak, eta oken abenda bereziak orai eta leen; oken jatorrizko leenak oro ematen zituen.
Ikusten baduzue lan ori, oartuko zarezte ederki itzulikaturik dagola, naiz aren gaia ez delarik errazena euskarat itzulikatzeko.
Jaun unek zerabilen euskara, Sarasaitzu'ko izkelgiatik zen.
Badakizue Naparroa'n ditugun izkelgietarik ori eta Erronkari'koa direla berexienak, eta damurik erreka jotzer dutela; Erronkari'n azkar doazi erreka-bera.
Erronkari'n errixka batean baizik ez da euskaraz itzegiten dutenik; eta erri ortako gazteek ezdakite. Oraitik berrogei bat urteren buruan euskarari agur eginen diote, baño erdaraz.
Sarasaitzu'n aldiz badire erri batzu, bospasei edo, gazteek ere euskaraz dakitenak eta ari direnak: Yaurta (Jaurrieta), Otsagi, Itzaltzu, Eskarotze, Orontze... Erri oketan bizi da orañik euskara aski gogor.
Nolanai den dela, Garralda'tar Federiko jaun zena ginuen orai artio Sarasaitzu'ko euskal-idazle ikasiena eta langilena. Ura kendurik, ez dakigu aterako den beste norbait arek bezain ongi egin dezakenik.
Nik uste izanen dala, baño ori ez da aski: bearrezkoa da euskara izan dadin biotzean landaturik, bestenaz ez da ernatzen euskar-lanik emateko.
Neri eder zait Sarasaitzu'ko euskara; geroago eta maiteago ditut ori eta Erronkari'koa, baño bakan baizik ez dezakegu itzegin edo Elekatu, berak dioten bezela. Guri aditzen edo ulertzen ez digutela eta bereala erdarara doazi...
¡Gure biozminaren andia! Gutika, gutika, izkelgi oken berri gabe geldituko gera.
Nik dakitala, Erronkari'n iñor ez da euskaraz idazten duenik.
Eta Sarasaitzu'n ¿ez ote da orañik norbait agertuko guri erakusteko bedere eta ango euskararen berri emateko?
¡Ziñez damutzekoa da, bi ibar aberats oietako jendea argia delarik, euskararen aldez lan egin dezakenik ez agertzea! Erronkariar edo Sarasaitzuar norbaitek irakurtzen baditu lerro oriek, barkatuko dizkida, baldin nik diotena egia ezpada.
Euskar lan geienak irakurtzen ditut, eta etan ez dut ikusi bertzela esateko biderik; orgatik otoiztu nai nituzke Sarasaitzu'ko letradunak, asi daiztela ango euskararen alde zerbait lan egiten.
Itz asko darabilazue guk ezagutzen ez ditugunak, eta esakera politak ere badituzue guri eder zaizkigunak eta gure euskaran sartu nai ginuzkenak. Ortarako argirat eman bear dituzue guk ikasteko, eta ikasi ondoan erabiltzeko.
Azkenik: il denari zor diogu emen egiten dugun aipamena.
Eta zendu denaren aita eta anaieri gure biozminaren agertzea, ekena zerbeit arintzeko.
Jainkoa-baitan bego.

LARREKO.

Bibl.: IRIGARAY GOIZUETA "LARREKO", Pablo Fermin (1929) "Il-berria Garralda'tar Federiko jauna eta Sarasaitzu'ko euskara". "Euskal-Esnalea". XIX'g. urtea. Azaroa. 311'g. zba. 193-195 or.

Pipitakiak

Pipitakiak dra, erdaraz erraten drenak -Adivinanza-. Mutiko eta nexkato dosta, pipitakiala igaretzen die gogotik supazterrian gabak, gogotikago orañik elurrari badago.
Pipitaki bat errateko, beti lenik erraten da: Pipitaki papataki, nik baitakit gauza bat.
Pipitaki etc.: Ama zango makur, alabara eder, semea dantzari.
Pipitaki etc.: Aita beltz, ama latz, umia zuri.
Pipitaki etc.: Bi titiriti, laur tatarata, iztupa, muko eta ardatza.
Pipitaki etc.: Aitsoa burua urdin, etsaiak erman dik.
Pipitaki etc.: Xilua xiluan gañan?
Pipitaki etc.: Mintzak mintzan gañan?
Pipitaki etc.: Xurixko eta gorrixko da, pentsatzeko gaxtosko da.
Pipitaki etc.: Amiña xar bat ipurdian txostaka batekin.
Pipitaki etc.: Ardi mandika sabel, gaxtigar adar.
Pipitaki etc.: Astuan burua igaretzen, eta gari bikorra ez.
Pipitaki etc.: Laur andi batean pean, laur iturri.
Pipitaki etc.: Kon kon biribi. Kon kon bitibi.
Pipitaki etc.: Errekaxta marrakaxta txakur errabiatu.
Pipitaki etc.: Gizon txikin bat, irur gerrikorekin.
Pipitaki etc.: Bi aizpa beti aztaparkaka, eta sekula ez odolik egiten.

Amar amar alkate

Supazterreko dosta kau da mutikuena eta nexkatuena, nasirik eta berexirik, zeren supazterretan dostatzen dra anai arrebak, kosin eta adixkideak.
Urran-urrana eseririk dostatu biar dien lagunek, batek esertzen du esku bat xabaldrik eri kozkorrak gañeko aldiala, belaun baten gañan erranez, bat. Lagun batek gisa berian esertzen du esku bat lagunan eskuak gañan erranez, bida. Irurgarren lagun batek berdin esertzen du eskua erranez, irur.
Apaleko eskua elkirik eta berzien gañan eseririk, erraten du, laur. Pean baratu dena elkirik eta gañan eseririk erraten du, borz. Kala amarriala eldu artio, eta amargarrenak erraten du: amar, amar alkate. Berantzut. Laguner begira erraten du: Eginen zia nik manatzen dutana? Onik bada bai, ordia gaxto balimada ez. Eta orai asten dra alkatian manazioak, eta barrak.
Bati erraten du: Igan zak idian txintxa bat, eta eser zak gatuari lepotik. Berzeari: Urtux adi, eta eman zkik bizpur urrats urtuxirik elur gañetik. Berziari nai duena eta kala, bein baizik bakotxari, berriz asteko eskuekin alkate egitra.
Berze lagun bat elkitzen bada alkate, eta fan den alkatiak zomait gauza txar manatu badu, oraikuak edo azken elki denak txarrago, eta kala barra karkilaka supazterrian, aurrak eta aitak igaretzen tie laizki ongi neguko gabak.

Arrai edo txipa

Bi mutikuek edo bi nexkatuek erraten die: Arrai edo txipa? Urranduz bien ezpañak, asten dra butz egitra bata berziari indar guziarekin, ikusiz nola maxelak azitzen zaien, agituz beti agitzen dena, bati barrak ematen dakola, eta nola barraz ezpaitake butzik egin, berziak irabazten duela baratuz arrai, eta lemiziko barra egin duenak txipa.

Alardina moxkordina

Alardinala dostatzen dra mutikuak eta nexkatuak, nasirik eta berexirik. Aur batek altxatzen du esku batian gauza bat, izan daike urrutx, arto, ilar etc. Bi eskuak ertsirik, esertzen du berzian betartian altzinian, erranez konek eri batez onkituz bi eskuak aldizka.
Alardina, moxkordina, kontan, dela, kontan.
Nai du erran zointan dago gauzara, eskuan baratzen den eria azken itza erratian. Gauzara daukenak idikitzen du eskua, kartan badago irabazi du dagona, eta trukatzen dra, ordie ezpadu eman gauzara dagon eskuarekin, aur berak esertzen du berriz zerbait altxatrik esku batian, berziak errateko, alardina moxkordina etc.

Furrundesko

Bada urtian denbra bat, mutiko guziak egoten drela abarrikotrik furrundesko egiten, eta furrundeskuala dostatzen.
Kontako egiten die txostaka bat irur edo laur eri luzetarzunez, eta erdian oxke bat inguru. Oxke kontan esertzen die bizpur ari biurtrik, izanez bi aldetra ari gexago.
Bi ari bazterretan, bi eri beratzak sartrik, eta berze erier bizpur aldiz mogituz, eta barne eta kanpo mogituz eri beratzak, iduriz txostakara txorrosteko arri bat eginez fur... fur... fur... xokatuz mutikuak beren artian furrundeskuak akartzra, zoinek arroitu yago egiten duen.

Txulubita

Bedatseko aspaldi batez, ez die erri kontako mutikuek berze dostarik, baizik txulubita egin, eta txustuka karriketarik ebil.
Erri bazterretra faten dra mutikoak txulubita gai bila, izanez lizarra eta zumia onik, lemizikua obeago. Lenik txetetzen die gaia eta anitz izerdi balimadago, ebakitzen die zatixko bat irur edo laur eriren dina, obeki erranik luzetarzun kontan egiten die axal inguruan orraxtun bat, berexiz txulubita izan biar duna berze gaietik. Orai, axala elkitzeko esertzen die gaia belaun baten gañan, eta nabla gidarrarekin xotuz, erraten die:

Txulubitario, konpletario, barberaren muzkerra
dotoriaren ezteya, ttu ttu bi, ttu ttu bi, kuplapean,
sar adi, ezin elkiz, ler adi, eta zapartadi.

Erran kau bukatuta, eskuarekin biurtzen die axala, ezta beti lemizikuan elkitzen, xurkua eginta eginik dago txulubitara, ordia ezpada axala elkitzen, berriz erraten die txulubitarioa.

Basan tuta

Mutiko dosta da kau ere: Basan tutak egiteko, mutikuek lenik biltzen die berek gaia, izanez kau zamukara.
Bildrik gaia, ebakitzen die zati bat kuarta baten dina edo gutixago luzetarzunez, eta amar milimetro edo gexago loditarzunez.
Berexirik zati bat kala, gentzen dakoye mamia, eginez beriala txostaka bat luzexago ezik zamuka zatia, eta meago ongi igare dadien mami lekutik, utziz txostakari gibleko aldian irur edo laur eriren dina lodixago, eztadien mami lekutik igare. Basan tutara eginik dago: Orai bi ixtupa pixka ongi bustirik, bata igaretzen da mamian lekutik, bulkatuz txostakarekin utziz bazter batian. Berze ixtupa pixkara uzten da berze bazterrian barnaxka, eta txostaka pixka bat sartrik, zamukara ongi artrik ezkerreko eskuaz, ematen die eskuieko eskuaz panpa bat txostakari egotziz urrun lemiziko ixtupa pixkara, tiro bat egotziz, eta bigarren ixtupara fanez berze bazterriala.
Erori den ixtupa pixkara sartzen die berriz, eta berze panpa batekin begira baratzen dra mutikoak ikusiz nora artio fan den balara, eta zer arroitu andia egin duen. Kala, mutikuak bere artian dostatzen dra, akartuz noren basan tutak urrunago egozten dien balak, eta zoinek arroitu yago egiten duen.

Txantxa bixkor

Abenduko eta mutiko dosta da kau: Abenduan erri kontan artxaun anitz baita, erribrala saunsten drenak ardi salduekin, uzten die etserako artxarki egiteko ari, auntz, ardi eta aker.
Arres bat iltzen dienian beti egiten die abari bat oin-buruekin. Abari kontan mutikuek berexten die aztaparreko eta aztapar gañeko ezurrak, deitrik txantxa bixkor. Aragia ongi berexirik eta suala eseririk, baratzen dra xuri-xuria, bilduz kala mutikuek sakoletra.
Xuntatrik bida edo irur mutiko denbra kaitan, erraten die: Guazen txantxa bixkorriala? Batek esertzen du txantxa bixkor bat parete saitsian, berziak berze bat kuarta baten dina edo kala berexirik karrika aldiala, eta irurgarrenak gisa berian.
Amar edo amabi urrats berexirik mutikoak karrika aldiala, egozten tu xokariak (len artxarkuak) urrantzra parete saitsean dagonari. Urranago baratu dena da lemizikua. Zertako? Koxkatzeko bere xokariarekin lurrian dagon txantxa bixkor bat, eta koxkatzen badu irabazi du bat, segituz koxkatzen, eta ezpadu koxkatzen, egozten du xokaria berze lagunak.
Koxkatzra egozteko berexten dra xokaria baratzen den lekutik, bida edo irur urrats. Ikusten zie nola agi daiken, mutiko batek berzier irabaz dokela yago edo gutiago txantxa bixkor, eta nola fan daizke zakuak aldizka errotala, izanez egi andi bat ardura agitrik, zer txantxa bixkor batengatik akar andi eder agitzen drela zomait aldiz.

Kaputxanga

Kaputxangala eztra dostatzen mutikoak baizik.
Ilera batian dauden lagunak, buruak eta errayak gurtrik egozten tie boinak ez altziniala, ixtarte artetik ipurdi gibletik eta errayen eta buru gañetik altzina.
Laburrago baratu den boinara galtzen du, obeki erranik aren nausiak. Berze mutikuak asten dra laisterka eta ostikoka, ermanez boinara Jaungoikoak daki nora artio. Anitz badra mutikuak egoten dra ostikoka eta lasterka nai dien artio, agituz zomait aldiz azkar balimada boinan nausia, bulkatuz eta lurriala egotziz mutiko, arrepatzen duela bere boinara.
Kaputxangala dostatzeko bilatzen die mutikuek leku belardun, ordia kalarik ere borz akar aitzen tie bere amenganik.

Bitxitxi

Kau ere da mutiko eta nexkato dosta, berexirik ere beren artian.
Biltzen dra bizpur lagun eta bi saldotan berexten dra, nasiz saldo batian ongi eta gaizki, edo anitz eta guti laxter egiten dienek.
Karriketan edo ibiltokietan dostatzen dra, eseririk saldo bakotxa bere lekuan izanez kau etse parete bat.
Kala aurren saldo bakotxa bere lekuan, asten dra elkitzra bere lekuetarik uyuz eta erranez batek berzier: Bi... Bi... Bitxitxi.
Saldoko batek arrepatzen badu berzeko bat ermaten du bere lekuala, eta kan baratzen da ezin mogituz bere saldoko batek onkitu artio eskuaz, agituz onkitzra faten denian lagun bat onkituta eta eskapatu barrian, erortzen da ere baratuz berzian saitsian ezin mogituz.
Ezin mogituz gabe dauden kuek, deitzen tie bere laguner agituz ikusi duguna edo onkitzen tiela igarez bere lekuala. Agitzen da zomait aldiz bi lekuetan badaudela mutiko ezin mogituz, agituz ere saldo bat dela berzia meño azkarrago, bukatuz dostara saldo batekuek berzekuak arrepatuz.

Ardola

Bizpur lagun bildrik karrikan, mutiko edo nexkato, bakotxak berearen artian, uyuz erraten die: Ardolala Ardola... la.
Andienaren inguru esertzen dra lagunak, lemizikoak erranez eri batekin onkituz berzien bularrak: Ardola, mardola, kinkuran kin, portera, ziria, portera, min, xedra, medra, kirum, karun, plet.
Azken onkitua erranan azken itzarekin da arrepazale, geldi baratrik kau ikusten nola lagunek laister egiten die uyuka erranez: Pilladora, arrepazale... Arrepazalia begira baratzen da naiez ikusi nork laister gutiago egiten du, karen atzian fateko, asten da lagunen atzian lasterka arrepatuz noiz bait lagun bat.
Arrepazalia eta arrepatua esku bana artrik, asten dra berriz lagunen atzian berze zomait arrepatu artio. Berze zomait arrepatuta eta berdin bi laguner esku bat emanik, faten dra berriz lagunen atzian arrepatu artio berze bat, eta kala azkenian ari luze bat eginez aurrez, arrepatzen die karrika zabaldun guzia, laisterka uyuz, barraz eta izerdi, kortako nexkatuak.

Andre saltua

Karrikan bildrik bizpur mutiko uyuz erraten die: Andre sal... to, andre sal... to.
Guzien artian gurtzen da bat, apalduz burua eta soñigiak. Beriala berze mutiko bat azpiak zabalduz eta giltzurrun gañetan eskuak eseriz gañetik igaretzen da, gurtuz gisa berian berexita zortzi edo amar urrats. Irurgarren mutiko batek berdin egiten du, lemiziko eta bigarren mutikuen gañetik beriala gurtuz berexirik zati bera. Laurgarren mutiko bat igaretzen da gurtrik dauden mutiko gañetarik, gisa berian gurtuz berzien gisa.
Dauden lagun guziak igareta bata berzien gañetik, txutitzen da gurtu den lemizikua, igarez berze guzien gañetik gurtuz berriz, kala egonez bata berzian gañetik igaretzen, akaitu edo akartu artio.
Berze andre saltuala dostatzeko gisa bat ere bada.
Gurtzen da mutiko bat, eta kala nola berze andre saltuan eztie baizik mutikoek bata berzian gañetik igaretzen, kontan igaretzian gañetik eskuak giltzurruntan esertzian egiten die boinara eskuan ermanez, eta giltzurrun gañan utziz.
Mutiko zomaitek boinara uztian, erortzen bazayo lurriala, edo berze zomait, galtzen du eta baratzen axto, eta orduan konen gañetik igaretzen dra lagunak boinara utziz giltzurrun gañetan, ezpadu berze zomait lagunek galtzen.
Lagun daudenak dostan igare badra boinak utziz, asten dra berriz gañetik igaretzra, ordia orai bakotxak bere boinara artuz.
Ordia mutiko bakotxa bere boinara artzian, erortzen bazayo lurriala, edo berze bat egozten badu, galtzen du, eta axto baratzen da, berriz asteko lemizikotik dostua, ezpadra lenik akaitu edo akartu.

Mirrix-marrax

Mirrix-marraxaxarekin asi biar dut, lemiziko aurren dostara baita.
Txikin drenian aurrak, troxuan daudenian orañik, lepotik tilinton ermanez murtxatzeko kirkilara, eta urranto ikusirik bere ezpañetan lemiziko barrak, aita eta amak, anai eta arrebak balimadie, asten dra aurren dostatzra mirrix-marraxiala. Kuen altzuetan aurrak ttontto eseririk, urranduz betartiak, aurren eskuak arrepatrik bi ukaraietarik xabal xabala igaretzen tie goitirik apal bi betarte aldetarik, erranez aldi oro itz bat kala:

Mirrix-marrax
Non izan
Amorzianian
Zer eman
Txitxi eta papa
Non ene partia

Graitzu pean
Graitzua non
Suak erre
Sua non
Urak il
Ura non

Oiluak edan
Oilua non
Arroltze erruten
Arroltzia non
Apezak xan
Apeza non

Sarria ku... kula kulan meza ematen

Uyuka erraten dra azken itzak. Aurrek, uyuetra egiten die barra karkila andiak erranez, berriz... Kau aitrik aita eta amek gogotik egiten die berriz mirrix-marrax, aurren dostatziagatik, eta aurren kilikor goxua betartian artziagatik.

AURRENDAKO DOSTATZIA, DA OSASUNA BILATZIA

Lan konekin xakin arazi nai dut, Otxagabiko euskerazko dostak SARAZAITZUKO EUSKARAZ.

FEDERIKO GARRALDA. 1926

Aurrendako dostatzia...
- Mirrix-marrax.
- Andre saltua.
- Ardola.
- Bitxitxi.
- Kaputxanga.
- Txantxa bixkor.
- Basan tuta.
- Txulubita.
- Furrundesko.

Supazterreko dostak
- Alardina moxkordina.
- Arrai edo txipa.
- Amar amar alkate.
- Pipitakiak.

Kallesa zer dan

NOLA ETA NOIZAZ GEROZ KALLESAK BARDENAN

Sarazaitzu'ko euskaraz

Udan, goizeko argi eskilara Sarazaitzu'ko eta Kalleseko bordetan eta bortuetan, izarrak altxatzian, iguzkia biskarretan agertzen denian, txorien abestia astian, lilien ostuen zabaltzian, da maisterren uyua, ordia abenduetan, kukullak xuritrik daudenian, ostua erortzen denian, aiziak ezkurrak egozten duenian eta iratzak zoritzen drenian; orduko bellezalia da, untzan uyu itsusia bere magelen arroituekin, lotsatuz ardi salduak saurietan, txakurrak sauri portietan, eta artzaiak bere etzontzietan.
Kau ikusten dugu urteoro Kalles-mendian. Naparrako ibar bat, Arague, Frantzia, Sarazaitzu eta Nabazkoze artian, -erdaraz Roncal- zazpi errirekin: Uztarroze, Izaba, Urzainki, Errongari, Burgi, Garde eta Bidangoze.
Kallesian dra bortuak gora, belar onekin, oyanak andi bagaz, lerrez, eta uritzez, eta kala nola Euskalerrian erri bakoxak badie bere ontarzunak, nola gari, ardo, ikatz, garagar eta anitz gauza yago, ibar kontan ezta baizik bi ontarzun: oyanak eta ardiak, eta eztena zur-eginzale edo almadiakari, da artxaun maizter, artzai edo artxa-mutil.
Konengatik, kalesak dra mendiko gizon. Larri lan-eginzale, goiztar-zale, oñez ebil-zale, azkar otzarendako eta bustiendako. Bere soñeko santziekin, errekaltze, peduko, gerriko zabal, eta txapeletik tilinton soñegien barna zirikuzko barbi lerara, gizonek; eta emaztiek baskiña gorri, barreneko soin lepostun eder, eta buruku biloa ongi txirikordatrik, eta tilinton errayen barna.
Kalles-mendia da arras polit: lorien urrin goxuarekin, ur otzekin, itzal goxuekin, ardi salduak bortuetan bere tzintzerriekin, zaldien laisterkak, eta kuen irrintziak. Xatekuak ere dra laizki goxo. Axuriak, arrayak, malubiak, gaztara, eta guzien gañan gaztanbrara, eta zenbron egin-berria.
Kallesen maitagarria ardien alde da andi, yaguenak baitra erran dugun gisa artxaun, maister, artzai eta artxamutil. Gazterik ikasten die errakun zar kuek: kallesa len begarririk gabe, ezik ardirik bage. Kalles ardi gabe dun, zorrak lez etserik urrun. Zerbait gatik da, kainberze ardi Kalesian. Ikusagun.

Uztarroz'en... 16.000
Izaba'n........... 18.000
Urzainki'n...... 10.000
Errongari'n...... 8.000
Garde'n............ 9.000
Bidangoz'en..... 5.000
Burgi'n............. 3.000
GUZIAK........ 69.000

Oray xakiteko zomat dren, ikusagun zomat ardi dauden Euskalerria'n

Araba'n.......... 96.134
Gipuzkoa'n... 124.391
Bizkaia'n.......... 79.791
Naparra'n..... 532.192
GUZIAK....... 832.508

Kala ikus daike zer mendia biar duen Kalesiak kainberze ardirek xateko, eta kori udako, zeren neguko badie lagun andi bat. Kau da Bardenako belarrak. Kona sausten dra, untza uyuz asten denian abenduan, eta bortuetra igaten dra, kukua asten denian bere abesti pollitarekin. Orduan dra kalesen arroitua, ertzaro on bat egiten dienian. Kainberze ardi sal do Napar-bidetan petik gora, akerrak buru eginez lepotik tzintzerriak tilinton, artzaien uyuak, txakurren marrakak, ardiak eta artzaik nayez eldu Kalesiala, bigarrenak aita eta amen ikustra, eta ardiak bortuko belarren xatra.
Kala, bidetan eta bortuetan ardurra ikusitugu ardi salduak, gaxuek, zomat gauza, eta zer onik ematen dia gizonari. Ayek ematen die aragi, gazta, larru, ile eta ongarri.
Kallesian azten da ardia bere odolian, artzantzak berexiz gazte zutuan, eta kala eldu dra izatra azkarandari Txurro barnean ardi onak, xakinik Euskaleria'n egin balidra yago ezik egiten drenak abre batzaldi, etzrela gibla baratzren Kalles-ardiak.
Urak eztra kain andi eta eztie kainberze aragi nola azkandari Shoropshiredorrnenak Inglaterrako ardi on bat, ere kain ilea onik nola Linkon azkandaria Norteamerikakoa, ere kainberze ezne nola Italiako Bergamesak; ordia Zootekniak eztu erraten toki kueko ardi kuek obeago drela, ordia bai erraten du aragi gutiago duela, baña goxuago dela, eta ilea eztela gaxto eta eznea ere egiten duela.
Eta erranik eztela kainberze ardi azten Kalleseko belarrekin, xakin zagun oray, nola, eta noizaz geroz fatendra Bardenala.
Sumindrik errege beltza Abderraman, xakin zuenian Karlomagno sartu zela Orriagarik genduz lemizikoari zomait erri, fan zen Frantzia'ra xabe egitra, begiak eseriz Galian Gotikan edo Narbonesan. Gero Frantziarik asi zen España'ra igaretzra aunak gain bera, eta nola ertzirik baitzegon Barzelona, Jerona, Bitx, Zerdenia, eta Urgeletik Karlomagnon gudamutilekin, eta berdin Arague'ko mendi bizkarrekin; emen zegon Atabel, eskua emanik autxekin. Kala ongi ikusirik Abderraman'ek igaretzeko lekua sartu zen Kallesetik gain bera, su emanez eta ebatsiz ibar kau.
Xakinta berri kau Naparra'ko erregeak, deitrik Fortuño Garzia, eta sumindrik berri txarrarekin, egin zuen deizio bat Naparra'ko gizoner, eta ayekin elki zen erregea Iruña'rik Nabazkoz'era gudaldu ematra beltzer.
Xakinik kallezek nola erregea elki zen Nabazkoz'era, utzirik aita-amak, umiak, ardiak eta etxiak, sauntzi zren Kallesa barna, xuntatu artio bere anayekin. Ikusirik Naparra'ko erregeak zer sumindrik saunsten zren Kallesak, beltzek eginagatik, nola tzien zañak eta odola, eta nola zauden usatrik leku otz eta latz kartra, yaguenak baitzren artzai eta almadiakari, eseritzuen lemizikuak gudarozte aurkian, eta betartea eman zien beltzer Nabazkoz'eko alor batian len deitrik Olazt eta orai Ollati. Kan asi zen akarzioa. Kan fan zen baten ta berzien odola, eta azkenik naparrek lasterkatutzien beltzak, utzirik alorra ilez beterik. Beltz guti baratu emen zren bizirik, ordia gutietan ikusi zien Abderraman lemizikoa laisterka, Erandio alorra barna Leiren saitzian. Fan zen Fortuño Garzia atzian, eta azkenian kallesek arrepatu zien, erraten da bizirik. Kemen asi zen berriz, naparren artian berze akarzio bat, ez xakinez zer egin Abderraman'ekin, elkiz guzien artian emazte kales bat, eta etzen baratu, errege beltzari lepua moztu artio, kala egin baitzuen arek Kalles-umekin.
Naparra'ko erregeak ikusirik kallesen odola, eta laister egiteko zañak, eta ez xakinez zer egin ayekin, eman zuen idurki bat ageri baita orañik etsetan. Idurkiak ermaten du, beltz buru bat lepotik moztrik, biloa tilinton, odola erortzen, eta zubi bat irur mendi lepoekin. Zubi bat agertzen da, zubi batian lepua moztu baitzien.
Kallesek eskerrak ematian erregeari erran zien: Zer naidendako biar zuenian gizon, Kallesan zaudela kallesak.
Urte parraste batez utzi zien beltzek bakian Napar erria, ordia 820 urtegarrenian, uste zien jinetsirik beltzek, Naparra'ko errege Santxo Garzia'k, lagun andia ematen zuela autxer, eta kala gaizki anitz egiten zabela ayer.
Biramun urtian mogitu zen Aliatan, orduko errege beltza, eta abenduetan sartu zen Naparra'n bere gudaroztearekin petik gora.
Beriala xakin zuen Santxo Garzia'k, eta deitu zuen Naparra'ko gizonak, eta guzien artian sauntzizren Kallesak belz odol egarrirekin, eta gudarozte eginik erregea buruan, sauntzi zren Iruña'rik Bardena aldiala, kaitan baitzegon Aliatan bere gudaroztearekin.
Pentsatu zien gisan Iruña'n, jite erdenik Bardenan beltzak, eman zien betartiak batek eta berziek Bardena poxtian, alor batean deitrik Otxaren. Berriz Kallesak eseririk aurkian olatseko alorrian gisa.
Asi zen gudakuntzara kain ongi Jaungoikoaren izenian, Naparra'ren alde, eta beltzen kontra, zer, beltzak elki zren zatikatrik, bizirekin banatu zrenan laisterka Bardenara gain bera, utzirik Otxareneko alorra ilez beterik.
Eskerrak emanez biotz guziarekin Naparra'ko erregeak gudarozte guziari, elkizren bakotxak bere lekuala, ordia aspaldi bat igareta, eman zuen erregeak idazti bat, emanez kaleser Bardena'ko belarra saririk gabe.
Ordutik arren, die kallesek saririk gabe Bardena'ko belarra.
Kallesak, Bardena'n ez tra bakarrik. Kona faten dra ogei ta bi Naparra'ko erri. Tutra, Korella, Argedas, Baltierra, Justiñana, Kabanillas, Kortes, Buñuel, Kadreita, Billafranka, Marzilla, Funes, Peralta, Falzes, Kaparroso, Santakara, Melida, Zarragaztelu, Buñuel, Sarazaitzu eta len Olibako anaiden etsia.
Eta azkeneko. ¿Zerda Bardenara? Bardena euskaldun itz bat. Len erraten zer abardena, abarrez beterik baitzegon.
Naparra'ko burestun lur zati andi bat. Len zazpi oron goitirik apal, eta borz alde batetik berziala, edo 35 neurkin anei goitirik apal, eta 25 zabalez.
¿Non dago? Tutrako merindadean, eskuyetik Sauze, gaitirik Oliteko merindadea, eta ezkerretik Tutrako merindadea, eta ere bai apalik.
1.705'garren urtean, ogei ta bi erriek eman zien Naparra'ko burestunari amabi milla ogerleko, ez ematiagatik berze erriri belarrik.

FEDERICO GARRALDA.
Otxagabia (Nabarra)

Kuba'rik Muskilda'ra

Sarasaitzu'ko euskeraz

Euskalerri'ko xoko batian iguzkiak iluntzen duenian izarren argia, aitzen dra egun oro ollarrak, bi ugalden arroitua ta argi eskilara. Aldapetarik barna iguzkia laisterka saunsten denian, bizi zalien etsiak berotzra, etse-gañetarik elkitzen da txut-txuta sukalden kea ta aizean besarkatzen dra.
Xoko kontan dago Otxagabi, Sarazaitzu'ko erritarik bat. 750 metro itxasua meño gorago. 1250 bizi zaliekin, langille, azkar, goiztar zale ta oñez-ebilzale. Gizonak errekaltza, zirikuzko gaitzari ta txifonekin, emaztiak oyalezko ta merinozko baskiñekin, neskatuak korpux mangua aneria ta oraziorekin, ta errayen barna bilua ongi biurtrik, zinta moxkuekin.
Bizia elkitzen da, belar oyan ta erinetarik. Ontarzun andiena dra txerriak, abel-gorriak ta ardiak. Artxaunen guzien artian biltzendia oraiguan 27 mila ilezko buru. Euskalerriko erri abratsena ontarsun kontan.
Erria ta tokia pollit. Bi ugalderekin, etsiak xuritrik-iduriz ursu saldo bat egarriz. Tokia bordaz beterik, iturriz inbusitrik. Udan non nai daude ur otzak, itzal goxuak, arrayak ugaldetan, txoriak oyanetan, malubiak ta marzuziak bazterretan, eperrak bizkarretan eta ardi salduak saurietan.
Erri gañeko aldetik, elkitzen da suge baten gisa aldapa gora bide latz bat, ongi esitrik urrutxez, ezpelez ta kaxtigarrez, bidean gaindi noizkan bein arri xuri batzuk argin eskuez ongi bildrik bata berzian gañan, ta burnazko krutze eder batekin azken arrian gañan, izanez lagun obenenak akaitu bage igaretzeko bidea.
Kalako bide bukatrik, ongi urrinstatrik guzia illuri ta zamuka orez erdeten dugu etse eder bat apezarendako, ta etse onduan eliza bat Amaberjina Muskilda'kuarekin. Oraiko apeza da Goikoa'tar Anjel xauna.
Kantxe dago gure ama Amaberjina Muskilda'kua artzai bati agertrik aritz baten gañan. Otxagabi'ko xabea, anitz matagarritrik bere umez. Ura dago umen bularretan, dagon gisa sukaldetan, kan, Muskildako oyan bizkarrian, kukulla onduan, aritzen artian, erria ta mentaldiak begira, eskilan miaz bere atsa ermanez xoko guzietra, ta eskua zabalduz baratzen bortuko lañua, ere bai elurra anitz aldiz.
Ardura ta gogotik igaten die bere umek aldapara, noiz, erromeriatan alkate xaunak ta eznagoziek buru eginez, Amaberjina egunetan meza nausia entzuntzra, ta loreko xeitan. Bakarrik egun oro, nor, otoi egitra etsetan ta aziendetan gaitzak agitzen drenian, bazuk esker ematra, amak bere umengatik, neskatuak bere kontungatik, alargunak berze gauzarengatik, fatendrenak urrun, despaitzra, eta xiten drenak ikustra.
Muskildara igaten dra mutikoak lemiziko komekazio egunean. Egun kau betikoz sartrik baratzenda beren bularretan, ayendako Muskilda da zerua. Aritzen artian, muzkerren ta txorien atzian, basan txurro ta zurbil biltzen, ursuak ta kurruak ikusten, auntzen tzintzerriak ta beien marrakak aitzen, begira nola xoxuek artzaien txitxapurrak artrik faten dra abiretra bere umen gosian iltzra, eta azkenik arrikaldika kukuen atzian, ta kuek dostan altxatuz aritzen maldetan erranez: Ku ku...
Kon artio ikusirik zer andi den kemengo Otxagabi'ko umen maitagarria Amaberjina Muskilda'kuari, orai ikusiren dugu zamat andiago den urrun dauden maitagarria.
Argonz'tar xaun Leandro Otxagabi'ko seme, asi zenian mutil egiten fan zen Kubara. Itxasua igaretzian egin zuen odeizu gau itsusi bat. Ustez zerua gañala erortzen zela, ta bere korputza betikoz zilangala faten zela arrantzen xateko izatra, biotza goratuz zeruala eginzuen otoi bat erranez: "Amaberjina Muskilda'kuak elkitzen banu bizirik gau kontarik, eta Jaungoikoak nau badu itzul neila ene erriala, ama, anai ta arrebak utzirik, ta etsian sartu gabe, igan biardut Muskildara eskerrak ematra".
Urte parrasta baten buruan itzulizen Leandro xauna Iruña'ra. Iruña'rik, etzen orduan berze modurik Otxagabi'ra fateko, ezik abretan eta amabi oronez. Bere abrian gañan eldu zen erriko poxtiala, ta belaurikatu zen Muskilda'ko elizara begira. Abrian gañan eserita ta ukatuz lagun guziak, etsen sartu gabe artu zuen aldapara, ta bakarrik igan zen Muskilda'ra eskerrak ematra Amaberjiñari, eta erratra eraugi zuen urrearekin eginbiar zuela ikusi dugun kalbarioa arri xuriz bidean.
Muskilda'ra iganzeneko, xakinzien bere amak, anaye ta arrebak Gregorio ta Biktoria'k, eldu zela Leandro ta nola zegon, eta baraxturik bage elkizren etseko leguetra, Muskilda'ko bidea begira, non ikustendie Leandro bere etsia ikusten. Asizren zeñuka degukoak nearrez, ordia Leandrok ez, utzi baitzuen nearra Muskilda'ko elizan.
Etsera elduta agitu zen, ama ta anaye maitetan agitzen dena.
Agitu konek eztu anitz urte igarerik, bai irur anai arreba ta ama ilik daude, ta odola ezpaita ura, nik eskatzen dut irakurle guzier otoi bat ayendako.

FEDERIKO GARRALDA.
Otxagabi 12-IV-1921

Izkirimiriak

Sarasaitzu'ko euskeraz

Xokatuzren (Jokatu zuten) laixter egitra baranga (bare) bat eta axari bat.
Axaria asi zenian laxter egitra, barangara eseri zayon buxtangañan.
Eldu zenian axaria lekuala, buxtana mogitzen zuen bi aldetra kontentuz, eta erran zuen:
-¡Ni konartio eldu niz!
Eta barangara axariak buxtana mogitu zuenian altziniala, erori zen, ta erran zuen axari muturrian:
-¡Ni konartio!

o O o

Bidez fatenzen autx bat ta ermaten zuen asto bat gaztarekin kargatrik.
Ilundu zayon bidean, eta gau odeizu gaxto bat egiten zuen.
Eldu zen zubi batiala. Ezinez zubia kausi, erran zuen:
-¡Inko maitea: egin zazu txirimits, gazna emanen dauzut!
Kala erranez, igare zen zubia txirimits argiarekin.
Eta zubia igareta erran zuen:
-¡Eztuk arrepatuko!

FEDERIKO GARRALDA.

Xei andia

Neguko xei andiena dela eztut erranen; ordia Natibitate'ko eta berze elizako xeien landa, Sarazaitzu'n neguko xei andiena da, txerrian iltzeko eguna, erdi euskaraz eta erdi erdaraz deitrik, "matatxerri eguna".
Abendu guzia egotendra Sarazaitzu'ko etxeko-andriak lan andi batekin, eta lan kau da txerrian gizentzia. Ardura daude bexkota prestatzen, bexkotan prestatzeko errekaitu bilatzen, bexkotan egosteko egur xeatzen, bexkota goiti eta bexkota apal. ¿Nor eztu ikusi gure etxeko andriak txerrian makian saitsian begira nola xatenduen, eskuak irinez beterik bizkarrian aznai eginez eta killino... killino erranez? ¿eta nola txerriak guarte ematen duenian xateko emalia faten dela nola asten dela kurrinka kurrinka? Eta kala abendua igareta eldu da negua, eta txerria gizendrik bukatzen dra killinuak eta kurrinkak eta prestatzen du etxeko-andriak "mata-txerria".
Bezperatik asten da gure etxeko-andria bi sutondo andi berexten, arizki badra obe, bilatzen du makiara, mandarrak xagutzentu, piperrak eta ariak prestatzentu, deitzentu askaziak, txerria uztendu abaldu bage, eta nausiak iltzendu axuri edo aguña bat, eta ezpadie erribrako ardorik erostendie erriko ardo obenenetik.
Biramunian mogitzenda gure etxeko-andria goiztar-goiztarra, deitzentu gizonak eta kuek xaikitzen dreneko su andi bat eginik dago, beskuan ura irakitzen dago eta kapia eta eznia prestatik.
Eltzenda ilzalia, eta guziek egiten die lenbiziko otrona. Ardura agitzenda nausi zarrak erraten duela:
-Kafe t'ezne eta enbusteriak... eni edazie pattarra txorta bat xixarian iltzeko, kau zen gure denbrako goizeko edaria.
Sausten dra gure gizonak eskaratziala, etxeko-andria ere bai mandarra xagu batekin, besoko arropak goratrik odolan biltzeko, negarra ezin itxukiz, eta erranez:
-¡A gaxoa, ene killino maitea!
Txerria ilta egiten da askari on bat; anitz anitz etxetan askaltzeko xatenda urdaki gorri edo magra fauden uzteko, eta ardo on bat. Egordikuan bazkari on bat, eta bazkaltzra biltzen dra askaziak errikuak eta erriz kanpokuak eta ongi bazkalduta emaztiak astendra txistorrak, lukarikak eta odolkiak egitra, eta gizonak ongi bazkaldrik su-onduan eta botella saitsian musiala, eta elur badago edo otz egiten badu obe; nausi zarra egoten da sukaldeko xokuan, suan eta odolki bexkuan begira. Noizian bein eltzenda musian mayala, expañekin marra-marra artzendu botellara eta txintxurria bustitzendu.
Artsaldi erdian edo kala, txistor gaya prestatrik dago eta etxeko-andriek ematen die nausi zarrari txestatza erranez:
-Ots nausi zar, txesta zak. ¿Ongi dagua?
-Gezaxka -dion, eta nausi zarra marra-marra fatenda musian mayala erribrako matsan zukuan bila erranez:
-Alo gizonak, egun mata-txerri duk; edan zarie -eta gisa kontan igaretzen da eguna.
Berze gauza anitz ere igaretzen dra xeietan agitzen'drenak, eta nai duenak sakin, ezteila fan Salamankara, jin deila Sarazaitzu'ra.

FEDERIKO GARRALDA.

Eizari bat borda batian

Sarasaitzuko euskeraz

-Biarko sartu bordan, Maria Antonia. ¿Zer aixa kuetan?
-Ongi xin, Balentin. ¿Non abia denbra konekin? ¿Ero edo zer yago?
-Elki nixu eperren atzian, asi xu euriari, eta biarko non bait sartu.
-Sar adi sukaldiala tsukatzra. ¿Zer iz txitxikatrik xiten?
-Ez, anitz ez nixu busti; ordia guazen bai su onduala. ¿Bizkor, Maria Antonia?
-Kala kala. Ongi niok, ordia zango kau ezin tertekatuz. Zer naiduk Balentin, urtiek pisatzen diek, eta bizkar gañan badauzkiat parrasta bat.
-¿Zomat... zomat, Maria Antonia?
-Eztakiat, kontua galdu diat; ordia aspaldiko nizala bai. Erriko zarrena nuk. Emazte ta emazte eginik nengokan, ire aita ta ama ezkondu zrenian. Orai kontua elkizak.
-Baxu, baxu orduan adin zati bat. Eta kalarik ere trebe xa unay egotia, eta abel gorri saldu konekin.
-Zer egin biarda. Badakik errana: Zarrago eta biarago. Eta orañik ezpaliz zango konen gatik, ongi ebliren nintzakan.
-¿Zer agitzen zaixu arren?
-Fanden abenduetan erori nintzakan sabay eskaltetik barna, eta geroztik niok kala. Saunsten nintzakan txaski belar batekin abelgorrier askaria emateko, txaskatu nikan kottara, eta buruz kandika fanintzan nere txaski belarra besapean. Erranikan: ¡Milla demonio abelgorri txarrak! Zien bizi pixkara ematiagatik urrantta finitu nintzakan. Igare yuen kolera pixkara, eta kemen niok berriz kontentago ezik Madrilen.
-¿Guazen itigiala salduan ikustra Maria Antonia?
-Eztik gauza andirik ikusteko, ordia kori nai baduk guazen arren.
(Itigiala elduz geroz asi zen Maria Antonia).
-Ots xaiki... Alo Ñekato saikiadi. Kau duk Balentin saldoko bei obenena. Emantik etsekontan zortzi ume, aztentik ergixko eta bigantxa bazuk, Naparra guzian ezpaitra obeagorik.
¡Xaikia Maxkara! Kau Ñekatuan alaba duk, sabaixka tik adarrak, ordia bei ederra duk. Laur urte tik eta ikusak ongi zer medruak tuen. ¡Zer tirua Balentin, konen pizuku erbi bat!
¡Saiki Gorrintxa! Kau duk xeago, ordia fiñ, piperran gisa duk, Akartzen drenian kau duk kapitanara.
¡Saiki Airoxa! Kau diaguk erosirik. Beratxago duk, ordia ezne egile xin daikek berzebat konen saitsiala. Konekin egiten diaguk goizeko lenbiziko otrona.
Badakik orai ezpadugu goizetarik gure kafe eta ezne pixkara, mundua bukatzen dela. Eztituk oraiko denbrak lenekuak bezala. Len, gauza kuetarik abratsek eta apezek artzen ziekan ior yagorik.
¡Saiki Amiña! A gaxua xu. Kau duk saldoko zarrena. ¡Borz errialxko emanik. Ortxu Amiña, konendako biltzendiat ogi pixka guziak. Kemen ergisko eta bigantxak. Eta kau baitakik xaltegia, eta orra ikusirik gure abelgorri saldua.
-Ongi Maria Antonia. Ordia; ¿zer egiten xu murkillarekin? ¿Orañik iruten xua?
-Fan adi, fan, mise eta aurren galtzen dako azi erostra. Txustu ona ermaten diek. Ni nuk unay zarretarik eta ene amak kala erakutsi zadakan eta erraten zikan kala: Unayak eztu unay pintarik ezpadago muzkillarekin izuten beien begira.
-Orai agertu baita, baniaxu eperretra. ¿Badakixua non dauden?
-Euria bukatuta aitren tiaguk bixkar kartan, olo saits kartan, ezpel doyan. Elki duk iguzkia, guazen atariala. (Eldu ondorian).
Kar. Kar. Kar. Kar...
-¿Aitu tuka Balentin?
-Adio Maria Antonia, ta esker mila.
-Fan adi larrañetik ixil ixila, oil anitz daudek eper txarkoyek.

T. GARRALDA.
Otsagi ta Izotzilla. 1918.

Kontu bat

Sarasaitzuko euskaraz

Sardokizien taberna batian bizpur gizonen, beti zaudela ontarzunik gabe, eta fan biarziela ya ilaskian zomait mina edo alor on erdetzen zien.
-¿Eta nola iganengra ilaskiala? -erranzuen batek.
-Aisa da kori ene ustian -erranzuen berze batek.
-¿Nola?
-Egin zagun konporta anitz ta eserita bata berzian gañan, eldren gitra aisa.
Asizren konporta egitra, eta bi urteren buruan asizen lana.
Konporta ta konporta ezezien guziak batia berzian gañan. Elduzren anitz goiti eta azkenian konporta bat faltatzenzen.
-¿Zer egin biardugu orai? -Zauden gizonak arritrik. Arrizio barnian fanzren Juanis Iriartekon gana erranez zer agitzen zen konportekin.
Orduan erranzuen Juanis Iriartekok:
-Kor, obenena da gentzia apaleko konportara eta gañan esertzia.
Aski zen Juanis Iriartekon errana. Fanzren gure gizonak, eta azken konportara esertzeko ilaskiala eltzeko, genduzien apalekua; eta ¿zer agitu zen?
Guziak ezori zrela lurriala.

FEDERIKO GARRALDA.

Borda bidean

Sarasaitzuko euskeraz

-Egun on, Juaña-Mari. ¿Egin xua lo?
-¿Bai, eta zuk? ¿Xaiki zadia guziok, Xidoro?
-Xaiki gitxu. ¿Xuk artu xua borda bidea?
-Taten nuk, emeki emekia bordala artio.
-Orai bezere, Juaña-Mari, kontent al xaude, ardi saldurekin etsen eta kain berze belar nola baitago mendian.
-Biar nikan egon, bai. Ordia badakik, Xidoro, beti biardugula zomait gauza izan malenkoniatrik bizitzeko.
-¿Zer agitzen zaizie bada?
-¿Zer agitzen zaikun? Orai xakinen duk: Gizonak igantuk erribra'tik azienda xearekin. Kan Jaungoikoak dakik zer igare dien negu txar egin duenarekin bizirik elkitziagatik axuriak, kalarik ere aski pollit igantiek, eta orai kona elduz geroz asi tuk piri piri aizexo elkitzen. ¡Bazaika iduri!
-Gaitz txarra da, baña bada zerbait korren dako.
-Bizpur egun kuetan nengokan ire gana fatekotan xardokitzea, eta ene lanxkuekin eztiat denbrarik izan. Gure nausiak erraten dik ilaski berria xin artio kala egonen drela, ordia iri aitu artio ni enuk baraxkatzen.
-Lenbizikorik Juaña-Mari biartzie axuriak belarrez aldatu. Zomait axuri iltzen bazie -aizexo daudenak ezpaita sendatzen- aragia xan dokezie, ordia buruak eztizie txakurrer eman biar. Gaitz kau egoten da axurien unetan, unak egoten dra ur itzulirik eta arroltze anitzekin. Unkuen xaten batie txakurrek, bere ongarrian egozten die arroltziak, eta baratzen dra belarretan, gero axuriek belarra xatian artzendie arroltziak fatendra erzetik odol liala, ke men dik unetra eta eriten dra.
-Biarzie ere txakurrer remedio bat eman erzien xagutzeko.
-Ik errana aisa duk eta fite eginen diaguk, Xidoro.
-¿Eta oragune'ko pipitakiak zer dra?
-Beti yago bere pipitakiekin. Lenbizikua duk Ardantza [...], eta bigarrena Alkatian makillara. To naibaduk berze zomait:

Pipitaki papataki nik baitakit gauza bat.
Konbentu barne batian laur aizpa. Kau duk itzaurra.

Pipitaki papataki, nik baitakit gauza bat.
Aitso buru urdin bat egun ortzekin. Kau duk Abren txarrantxara.

Pipitaki papataki, nik baitakit gauza bat.
Andre zabal bat bi gerrikoz inguratrik. Kau duk ferratara.

Eta orai agudo baiz pentsazak kau:

Ai eni zer agitzen zai
Txutrik ebiltzia atze zai.
Eseririk ezin egon,
Txutirik ezin ebil.
Kau xakin banu lenago
Edanen nuen gexago.

A... ja... ja... ja...
Ik kortik duk bidea, eta nik kemendik. Adio Xidoro.
-Adio Juaña-Mari.

FEDERIKO GARRALDA.
Sarazaitzu-1917-Orrilla.

Sarazaitzuko zar eta gazte baten artian

Zer egiten xu Joxepa. Allika t'allika?
Kala niok oray xa. Irun t'allika, allika tirun, kala niok negu guzian, eta kalarik ere, eztiat galtza askirik egiten aur char kuen dako.
¿Badakixua Joxepa, oray eztutala ikusten, kain berze murkilla nola len?
Jaungoikoarekin. Len anitzekin yago izuten yuen. Lan kan ere galtzen ari duk.
Euskaran gisa Joxepa?
Ago ixilik Gonifazio. Arritrik. Arritrik niok. Ez alduk on aldeko, orayko jendiek egiten diena euskara rekin. Kan ikusi balie leneko jendiek, arrotren gintzayekan.
Eta euskara gal dadien. ¿Nork du zure ustian obena?
¿Nork? Ziek. Jende gaztiek. Eztakiat zer iduri zaizu egiten zadie la, erdaraz mintza tziarekin. Xakin zak Gonifazio, etziela leneko Zaraitzuko jende prestuek, euskara baizik xardokitzen, eta korren gatik eintzan gutiago egiten. ¿Ordia oray? Atzo berian agitu zaidakan gauza bat mutiko batekin, arritzeko baita kontua.
Ezranakokan mutiko bati sagar belek bat emanez: eraugi daztak arzagi errial batena. "Me está esperando la madre" eta laxterrka jan yuen. Erraunokokan "Si, si, tunantekerias no os faltan agora". Deaño mutikoa.
Barra egiten arazi dadaru xure arnegazioarekin. Ordia...
Aitzaxu Joxepa. ¿Xuk uste xua mutikoak duela obena?
¿Nola biardie mutiko eta neskato gaxuek, xardoki ongi euskaraz ezpadakoge erakusten?
To... kortan arrazio duk Gonifacio. ¿Zer egin biarda arren eztadien gal Euskarara?
¿Zer? Xardoki anitz euskaraz alkerik gabe. Beti aurrer Euskaraz xardoki, eta guzien gañetik, orit Euskaraz minzatu zuela gure aita t'amak, eta kala nola ayek egin baitzien ayen aldez, egin biar ziena guri erakusteko, eta etzadien gal Euskarara; gisa beian eginzagun guk. Aita t'amek, zarrek eta gaztiek, andiek eta chikinek.
Ongi Gonifazio. Arrazio anitz duk.
Konekin Adio Joxepa... Biar artio. Allika t'allika zaxu finki.
Adio, Adio. Xin adi biar ere iguzkian artzra eta chesterenduk nansiak erangi duen ardua.
Goraintzi amari.

Su-ondoko pipitakien goxakiara

Sarasaitzu'ko euskeraz

-Kax... kax... (atariko burñan xotuz).
-(Sukaldetik) Ez baiz ixilik egoten, ikusiren duk.
-Kax... kax... kax...
-Saunsten baniz balda, baldatzen yut... Deaño kasta gaxtoa.
-Kax, kax...
-Orai xa etzaik balio. Murkilla kaldi batez finitzen, finitzenyut. (Sukaldetik barna saunsten zen gure Juaña-Mari).
-¡Jaungoikoaren izenian! ¿I iza gero? Parka zak Xidoro; uste nikan aur txar koyek zren.
-¿Beti arnegatrik, Juaña-Mari?
-Ago ixilik, Xidoro, aur txar kuekin beti niok batian. Beti akar gorrian berekin, ta malenkoniatrik. Tuk gaxto ordia, nik eztakiat nondik elki den jenerazio gaxto kau. ¿Ongi yagua berere, Xidoro?
-¿Bai, eta xu, Juaña-Mari?
-Osasuna diagut, baya sekula eztuk zerbait falta. Igare adi kona. Bei ederrena ikusi biar duk.
-¿Zer agitzen zayo?
-Fanden gau guzia erkale (ume egiteko) diok.
-Bei ederra da. ¿Zer denbra du ernari dagola?
-Bedratzi ilabete eta amar egun.
-Orduan noiz nai du tenoria. Itxuki zaxu txaketa kau, ikusteko nola daukien xala...
-(Ongi miriginez geroz) Ene ustian, Juaña-Mari, beiak etzuen berzerik ezik xalak beso bat makur. Orai xuxendrik, iduri zaida fite erdiren duela. Eta obenena beia bera egondeila, norbait beira egonez.
-Kala bada Xidoro, guazen arren pausatzra su onduola. (Sukaldeko bidean) ¡Zer baraxtua eraugitzen zie beterinarioek etsetra, Xidoro! Gau bat igare diat ez paitut klunka bat ere egin. Gau guzia beia egonduk baraxturik gabe. Marraka batzuk, kain itsusi egiten tzikan, eta begi batzuk kain ilun itxukitik erran baitut ollaritean: gaur xokatzen diaguk gure bei Maxkara. Alo Xidoro, ¿zer artu nai duk? Bero adi ongi, eta erran zak zer nai dukan.
-Nik deuse. ¿Erran daztaxu zerbait EUSKAL-ESNALEA'ndako?
-¿Nik? Kortako niok. Edan zak ardo txorta bat.
-Ez tutala nai berze gauzarik, baizik zomait pipitaki (asmakizun, [...]).
-To arren pipitaki bat.
-Pipitaki papataki, nik baitakit gauza bat.

Ama zango makur
Alabara eder
Eta semea dantzari.

-Pollita da, Juaña-Mari. ¿Berze bat?
-Pipitaki papataki, nik baitakit gauza bat.

Oyanian sortu,
Oyanian azi,
Erriala erauntsi
Ta alkate nausi.

-Iduri zaidak deitzen diela ezkaratzetik.
-(Oyuz ezkaratzetik) Tia Juaña-Mari... Saunstie fite... Don Isidoro...
-¿Zer demongrio ote da? Laister egin zagun; beia erdiduk, eta xalan marrakara aitzen diat.
Idiki zien itigiko atia, eta ageri zen xala ezin txutrik egonez, eta bere amak lamikatzen. Arrepatu zuen xala Juaña-Mari'k, eta muturrian eman zakon muxu bat.
-Ongi, Juaña-Mari. Ni faten niz. Beira egoztie guziak egotzi artio, eta eman zazie beiari gatz apur bat. ¿Eta pipitakiak zer dra?
-Xin adi nai kanian, eta erranen dabat zer dren eta zerbait yago EUSKAL-ESNALEA'ndako. Adio, Xidoro, eta esker mila.
-Adio, Juaña-Mari.

FEDERIKO GARRALDA.
Sarasaitzu-1917-Orrilla.

Satorrak

Sarasaitzu'ko euskeraz

Euskaldun erri batian, lotsatrik zauden satorrek alorretan gaizki egiten zienagatik.
Bein, bi gizonek arrepatuzien sator audi bat. Arritrik bi gizonak fanzren alkatiangana eta erranzakoyen.
-Alkate xauna: arrepatu dugu sator andi bat, eta xure gana eraugitzen dugu xuk erranzazun zer kastigu eman biar zayon.
-Sabelak bizirik elki -erranzuen ermanzale batek.
-Gizona, ori guti da, ene ustian biarda satorra bizirik erre -erranzuen berziak.
Orduan, alkate xaunak erranzuen:
-Obenena da etsai koni min anitz igarazteko, deitzia Juanis Iriarteko; erriko gizon prestuena baita, eta arek erranendu zer egin biar zayon satorrari.
Deitu zuen alkate xaunak Juanis Iriarteko erriko etsiala, eta erranzakon:
-Azkenian, Juanis Iriarteko, arrepatu da gure errian sator bat. Orai xu gizon prestua baitxa, erran zaxu zer biar zayon egin.
-Alkate xauna: ne ustian guti da sabelak bizirik elkitzia, eta bizirik erretzia. Lurreko andiena da bizirik ortzia (lur pean sartzia).
Alkatiak bildu zuen erria erriko etsiala, eta kontu eman zuen batzarrian Juanis Iriarteko'n iduriaz.
Erriak erran zuen ongi zegola Juanis Iriarteko'n errana, eta kala maradikoren zela betikoz satorra.
Biramunian fanzen erriko mutila erriko alor batiala, eta kan ortzi zuen satorra bizirik.
Eta bizpur urteren buruan, ¿zer agitu zen? Agitu biar zuena: erriko alor eta baratze guziak, satorrez inbusitrik zaudela.

FEDERIKO GARRALDA.

Izkirimiriak

Ardua ta ura
Elduzen Naparroko ostatu batiala auch bat erranez naizuela bazkaldu.
Eserizen mayan, eta zopara xanta ardo edanzuen eta erranzuen:
-¡Zer goxo da ardua zopan atzian!
Xanzuen eltzaria, eta erranzuen:
-¡Debria! ¡zer goxo da ardua eltzarien atzian!
Sanzuen aragia, eta erranzuen:
-¡Arrayua eta zer goxo da ardua aragian atzian!
Eta orduan erranzakon ostatuko nausiak:
-¿Iri zerekin etzai goxo ardua?
-Urekin Jauna.

¡Usía!
Ezkonduzen Galiziar karabinero bat Naparrako neskato batekin.
Akartzenzrenian, emaztiak erraten zakon:
-Isiladi itsusia.
Eta gaizo Galiziarrak gero barraz erraten zuen bere adiskider:
-Si me querrá mi Jusefa que me trata de Usía.

FEDERIKO GARRALDA.

FEDERIKO GARRALDA

Federiko Garralda mila zortzirehun eta laurogoigarren urtean jaio ze Otsagin, familia kabalesendatzaile eta eskualtzale baten baitan. Aita Ziriako Garralda, Otsagiko beterinaria eta eskualtzale sutsua izaki, haurzututik piztu zekio bere barnean azienden sendatzeko eta euskararen indartzeko nahikeria. Beterinaritza-estudioak Zalduban bururatu zitue eta hartzara sorterriraturik, buru-beharri lotu zekio bere ofizioari, teknika berriak ibiliz eta ezagutaraziz. Zinez gaitzeko lana egin omen zue beterinaritzaren eremuan, konduan harturik batez ere garai kaietako nekazaletxeen osasun-negurri eta kondizio txarrak. Konek ez zuen hargatik gibelerazten eta izurrite batean kuntsaturik azienda erien sendatzera joateagatik, berehala zendu ze berrogoi urteko adinarekin, 1929ean. Eskuarak eta eskual kulturak beterinaritzak bezainbat hunkiturik, lan oparoa bururatu zue bere bizitza laburrean Eskual Herriko mintzaira nazionalaren mesedetan. Bere lanak eta artikuluak gehienbat "Euskal Esnalea"n argitaratu zire, kala nola orduko bertze aldizkarietan ere.

1915. Izkirimiriak. Euskal Esnalea, 112 p.
1917. Satorrak. Euskal Esnalea, 88 p.
1917. Su-ondoko pipitakien gozakiara. Euskal Esnalea, 107 p.
1917. Sarazaitzuko zar eta gazte baten artian. Borda-Bidean. Euskal Esnalea, 139 p.
1917. Kontu bat. Euskal Esnalea, 218 p.
1918. Eizari bata boda batian. Euskal Esnalea, 121 p.
1920. Xei aundia. Euskal Esnalea, 28 p.
1920. Izkirimiriak. Euskal Esnalea, 164 p.
1921. Kubarik Muskildara. Euskal Esnalea, 106-108 p.
1923. Kallesa zer den. Euskal Esnalea, 81-85 p.

Kadia eta shabona salzalea

Kadi batek deitu zituen erriko gendeak batzarre bateala, eta erran zaben: bada zurgai edo arbole bat gora eta andi, amabi adar edo besakarekin; adar bakotxak ditu ogei eta amar osto eta osto bakotxak borz fruitu, Piipitaki [...] konek zer nai duen erran eztakienari, biar artsaldeko, lepoa moztuko zaio.
Guriok itzuli ziren beren etxetara, begitarteak ilunbez beterik. Shabona salzaleak, etxean sartu zenean erran zakon alabiari: alaba maitea, presta zazu etxean dugun... obenena; zerengatik? aita maitea. Kadiak eser dauki ulertzeko edo pentsatzeko piipitaki kau.
-Bai emenda zugatz bat arras gora eta andi, amabi adarrekin, adar bakotxak ogeita amar ostorekin eta osto bakotxean borz fruiturekin. Aita, kori pentsatzea aisa da. Zugatza monduba da; adarrak urtean ilabeteak, ostoak ilabetean egunak eta fruituak KORAN-ak manatzen dituen borz otoiak, egin bear ditugunak egunoro. Biar kadiak nai dauzunean lepoa moztu, erran dazozu adi-zala zure ustea.
Biramunean kadiak erran zakon shaboneroari. Ikus dezagun zer erraten dukan. Eta eman zakon egiazko naizuena erran edo soluzioa. Kadiak oiu eginez. Nere turbanteagatik! bear dakak erran nork ulertu daukan! Jauna, erran zuen shaboneroak, ene alabara izandu da. Eta kadiak, itzulizen beste genden aldeala eta erran zaben. Ziek aitortuko duzie nola nik erostendutan shaboneroa-an alabara.
"...Saltzea, gauza saldua, erostun eta jabe, berdin dira Kabilian (Argeliako eskualde bat) nola ezkontzea, andre eta senar. Jauna, erran zuen aitak; ni nai Shabonero txiro bat eta zu zara gure Kadia, nola erosi bear dadazu alabara?
Bizpaur egun igare eta Kadiak egorri zuen bere ezkon berriari goraintzi (Presenteak) batzuk. Hauek ziren, kameilu bat irinez zamaturik edo kargaturik, beste bat diruz zamaturik eta beste bat gauzgezarekin.
Kadiak egorri zituen gizonek, arden (ediren) zien bakarrik neskatilara (neskatila) etxean, gendu zien zamarra (zama) kamelioetan? -Gurarik isilkian (elgar) begiratu Ziran. Nonda zure anai? galdin zakoen. -Joan duzu dostara eta jo daroela. -Nonda zure ama? -Joanduzu ikustera, inoiz ikusi eztena. -Nonda zure aita? -Joanduzur ur egoztera urari.
Agur egitean erran zaben. -Errandazozie jaunari, urak ertudirela itsasoan eta izarrak gutitu direla zeruan. Eldu zirenean kadiaren altzineala, erran zakoen. -Jauna, emazte ero bat erosi duzu. -Eta zergatik da ero? -Zeren eldu girenean bere etxeala, galdegin dauku zeren zaldizko eseri giren kamelloetan, bide erdian. Guk galdegin dakogu. -Non da zure anaia? eta erran dauku -Dostara joan da eta jo dazoela.
-Argi dago, erran zuen kidiak; joanda mutikoekin dostazera. -Eta zure ama? galdegin ginakon. -Joanda gauza ihoiz ikusi baten ikustera. -Erran zuen kadiak; -joanda sortu berri baten ikustera. -Eta zure aita? -Joan da ur egoztera urari. -Joanda errotan idikitzera, erran zaben kadiak. -Eta (gorrengatik erraten duzie ero dagola? -Gortaz landa, itzultazean erran dauku zuri errateko, urak ertu direla itsasoan eta izarrak zeruan.
-Nere turbanteagatik!, oiuka erranzuen kadiak. Itzul daztazie bidean ebatsi edo laputur duziena.
-Jauna, barka dezaigutzu, erran zien mutilek, guk uste ginuen andre gura (hura) etzen, baizik shabona saltzale bat.
Itzuli zien ebatsi ziena eta joan ziren berriz andregayan etxera eta erman (eramen) zien gau (hau) eta goraintzi (erregalo) guziak kadiaren etxeala. Gonek eseri zuen etxeko leen biziko zolan.
Ezteien biramunean erran zakon. -Arzazu yago nauduzuna nere etxetik eta joanzte nai duzunean aita eta aman etxeala.
-Ongi dago, erran zuen ezkonberriak. Orduan banaie pasteltxo batzuk prestatzera zuretako. Eta begien altzinean eseri zazkon pasteltxoak, opio edo lo-belarrez apaindurik. Kadiak erdial jan zituen, eta baratu zen zentzik gabe, lo andi batekin. Andreak orduan sartu zizun kaja batean eta ertsiz geroz, esklaboak deitu zituen eta erran zaben: erman zazien nere aite-n etxeala, jaun Kadiak manatzen du. Kaja-n atzetik elduzen aiten etxera eta manatu zuen idiki zizaela eta belli [...] zizaela senarra.
Nork eraugi edo etorri (ekarri) nu gona? erran zuen ariturik kadiak. -Zuaurek erran dadazu, eraugitzeko zure etxetik, geago nai nuena (geien nai nuena), eta zu baitzira gauza guzien gañan maitena, gorrengatik eraugiztut (eraugi zaitut).
-Ongi dago, erran zuen kadiak. Mana zazu gemendik altzina nere etxean; ni izanen nizu zure zerbitzari andiena.

Euskara itzultza. GARRALDA ZIRIAKO. -Anduñako.
Otsagi-13-X-1923.

Nola den Sarasaitzuko euskara egungo egunean

-Jaun goikoak dazatzaizula artsalde onak, Jauna.
-Bai zuri ere, Juan Pedro. ¿Zerk eraugitzentzu ona ordu uetan?
-Aytuzut elduzaizula Donostiarik bi papel eta beretan erratendiela zer erranzuen Campion Jaunak Sarasaitzuko gauzen gañean, eta, egia bada, naidut jakin zer erratendien, eguzkia atzen dugun artean zure galerian.
-Egia duzu. Emenche dauzkazu. ¿Naitzua zuaurek leytu?
-Ez jauna. ¿Eta nola deytzendira, edo zoin da beren izena?
-Euskal-Esnalea.
-Baña ¿zer da Esnalea? Esnalea... Esnalea. Itz ori estut ongi aytzen.
-Esnalea duzu orobat nola bellitzea emen... Badakizu guk uste gaberik aridela galtzen euskarara eta ori esten agi naydizie Euskal eginzalek belligisten guauren lotik eta eginzagun al guzia eztadien gal gure sardokitze edo mintzu maitea.
-Egia duzu ori, baña ¿zer beardugu egin guk?
-¿Zer? EUSKAL-ESNALEA'n buruek egitendiena, eta ayek bezain bat ezpadokegu, jakinaraz dazegun begi onekin ikustendugula ayen lana, eta onekin asmu geago izanendie lan egiteko. Eta oray aytzazu zer erratenduen Campion Jaunak.

o O o

-¿Aytuduzu ongi zer erratenduen Campion Jaunak? ¿Zer erratenduzu oray?
-Aytudut. Eta ¿ezta ori sorginkeria? ¿Noiz egonda Jaun ori gure artean? ¿Nola dazki ain ongi emen agitzendiren gauzak? Ezpada mirakullu bat izan, norbaytek kontatudazko begamala gauza uek.
-Bada eztuzu sorginkeriarik eta ez mirakullurik ere; eztuzu bayzik ere nay andi bat euskaran galdurik ez ikusteko, eta nay duenak ¿zer eztu egiten? Campion Jaunak eta bere lagunak naydizie biotz guziz euskara galdu bearrean zabaldayla eta orrengatik artudizie bere soñen gañala lan andi ori, eta eztutzu baratzen ionere, ebiltzentzu alde batetik besteala, batzuk ikusten, bestebatzuk ikasten eta guziak alkar asmu ematen.
-Soizu zer agitu zay dan niauri. Joaten nintzan oray duela irur urte Lourdesera Iruñako Canónigo Jaun batekin, eta Donostiako estazioan sartu gintzanean trenean erden ginian Jaun bat zoko batean eseririk. Ene lagunak emanzazkon egun onak eta jira emanzazkonean ikusi nuen etzela gizon ura nola nayezkoa. Eseri zimen ene laguna jaunaren eskuyera eta ni nore lagunaneala onek erranzakun ni ere Napartarra nintzala eta bereala gal deginzadan: ¿nongo?. Erranakon, Ochagabiko, Sarazaytzuarra nintzala. Ene itzak agotik elki bezain laster galdeginzadan berriz nola zablen emen euskarara. Erranakon Euskalerri bazter guzietan ayitzen zena ayitzenzela emen ere. Erdarak estsazenzuela non bezain bat eta aurki zuela ito. Berze aniz berri emanituen eta bereen artean nola deytzenzen Oybarre. Ezlakion atze izen au papel osto batian emanuen. Millaka emanzastan eskerrrak eutzi gurtzanean Irunen.

o O o

Chasmista bat izan baliz gira igarezen Donostiarik Irunerako bidea; baña ez ain fite nola nik naynuena, zeren sutan bay nengon jakiteagatik nor zen jaun ura.
Gure ganik urrundu zenean galdegin nuen nore lagunari:
-¿Nor da Jaun ori? ¿Eta nor uzte duzu zen? Bada Campion Jauna... Arritzioz beterik gelditunintzan. ¿Nola bearnuen eutzi nore mia ain soltukirik nola eutzinuena ebiltzen, jakin banu norekin sardekitzen nuen?
Ene arritzioa ikusi zuenean lagunak, erranzadan:
-Eztezazula urrikirik izan. Jaun ori ala ebiltzen duzu jendeen artean eta itz berri bat erdetenduenean, kontentuz beterik itzulzenzu echera.

o O 0

Ikusi duzu zer egitendien Euskal-Esnalen buruek. ¿Zer beardugu egin guk?
Lenbizikorik prest egon ayek erratedien guzien egitera, eta gero, guausen artean egin aldugun guzia estadien gal euskarara. Erakuts aurren chikin drenean euskaraz otoy egiten eta andisago drenean ikasaraz doktriñara euskaran: zarrek mintzatu bear dabegu euskeran gurekin egiten ziela gisa gure altzinekoak eta guziek eser borondatea Euskaran alde. Olase egitenbadugu, iraunendu Saraitzazun anitz urtez euskarak; baña bestela galduko duzu laiski fite, galdu dena bezala beste Naparroko erri anitzetan.
¿Zer erranen die gure atzekoek ala ayitzen bada gure obenez?
¡Gutienaz, ezginuela izaundu alkea!

ZIRIAKO GARRALDA.

Ochagabia eta Aprilla-1911 garren urtea.

ZIRIAKO GARRALDA

Sarasaitzuko euskararen azken hatsak bildu eta bizierazi zituen euskal izkiriatzaile kau, haran pirineotar horren hirinagusian, Otsagin, sortu ze 1.815garren urtean. Albaitero baten seme, aitaren lanbideari jarraitu zekio baina urrats bat altzinat emanez Zalduban beterinaritza estudiaturik. Bizi guzian ibili ze harat-hunat bazter kaietan barna sarasaitzuarren azienda erien sendatzen. Konekin bateo eta eskualtzaletarzunak sustuturik, garaiko zonbeit aldizkaritan hartu zue parte, hala nola: "Euskal Esnalea"n, "Nafarroako Euskararen Adiskideak" deitu batasunaren agerkarietan eta bertzetan. Hondarrik 1.930garrengo abendoan hil ze hiruretan hogoita hemeretzi urte zituela.

1911. Nola den Sarasaitzuko euskara egungo egunean. Euskal Esnalea, 102-104 p.
1923. Kadia eta xabona salzalea. Diario de Navarra, 1971-VII-1.

Bigarren idatz-lantxo hau, Larrekok bide zeukan eta hortakoz, Aingeru Irigarayk argitaratu ahal izan zuen handik berrogeita hamarren bat urtetara sarrera ttipi batekin batera non agertzen baitzuen testuaren jatorria eta KABILIA folkloretik itzulia zela ere.

Bibliografia

BARANDIARAN, Alberto (1996) "Iruñeko Udalaren literatur lehiaketak (1882-1928)". Iruñeko Udala. Iruña. http://klasikoak.armiarma.com/idazlanak/G/GarraldaDostatzia.htm
LARREA, J.M.; DIEZ DE ULTZURRUN, P. (1985) "Nafarroako euskal idazleak (I)". Pamiela argitaletxea. Iruñea. 58-92 eta 125-127 or.